Krom Cevheri
Krom yer yüzünde nisbeten az mevcut olan
bir metaldir. Kendisine kromlu demir halinde ve
daha nadir olarak ta kurşun kromatı veya krom
okru (oksit) şeklinde tesadüf olunur. «Jossaite»,
«Kaemmerisite», «Miloschine», «Daubreclithe» gibi
krom ihtiva eden mineraller ise ancak mineraloji
bakımından ehemmiyeti olan nadir maddeler hükmündedir.
Krom, kimyevî terkip itibarile kromitten daha
saf bir oksit olduğundan sınaî şekilde kullanılmaktadır.
Bu maddenin nadir olması ve amelî olarak
başka maddeler içinde bulunması kendisini sanayi
ihtiyaçlarına elverişsiz kılmaktadır. Krom sarı-yeşilimsi
bir mineraldir, ikinci bir adı da «Chromocre
» dur. Kendisi kromit yataklan içinde, dağınık
vaziyette tebellür etmiş kromlu demir taneleri ihtiva
eden damar halinde bulunmaktadır; krom alüminyom
silikatları içinde de rasgelinir; bu takdirde,
miktarı kâfi derecede çok ise silikatları yeşile
boyar; yesem taşının yeşil renkteki muhtelif nevilerinin
güzel rengini veren de krom okrudur; Ural
dağlarının «alexandrite» ini, «mica fuchsite» i ve
«kupferite» i de boyayan keza krom oksididir.
Kurşun kromiti, kurşun protoksidi ile asidkromit
ihtiva eden sarımtırak bir mineraldir. Bunun
formülü CrO4Pb dir ve saf olduğu zaman % 31,1
CrO3 ve % 68,9 PbO taşıması icap eder. Bu madde,
«crocoise» veya «Sibirya kırmızı kurşunu» ismi
ile de maruftur. Kurşun kromatına bilhassa Sibiryada
küçük yataklar halinde rasgelinir. «Chromowulfenite
» ayni grupa aittir.
«Crocoise» şalumo ile teshin edildikte kararmakta
ve parlak kurşun taneleri ihtiva eden bir
cüruf hâsıl etmektedir; fakat bu hassa, kendisini
meydana çıkarmaya kâfi gelmez, çünkü müteaddit
kurşun mineralleri ayni hassaya maliktir. Krom
oksidinin mevcudiyetini tesbit etmek için, cisim
asidazotik içinde halledilir; böylece san bir likör
elde edilecek olursa krom oksidi var demektir.
Bir mineral içinde krom mevcudiyetini tesbit
etmek için şu şekilde hareket edilebilir: evvelâ
eldeki mineral bir platin tel üzerinde boraksla birlikte
şalumoda teshin edilir ve bu suretle küçük bir
inci elde edilir; sonra bu inci evvelâ şalumonun
tahammuz ettirici alevine, sonra da irca edici alevine
arzedilir, ve incinin soğuk iken ve sıcak iken
aldığı renklere dikkat edilir. Krom, tahammuz ettirici
alevde yeşil bir renk gösterir; irca edici alevde
ise inci sıcakta mavi ve soğukta yeşil olur. Bu
ameliyede insanı şaşırtabilecek iki madde vardır:
bakır ve kobalt. Bakır da tahammuz ettirici alevde
yeşildir, fakat irca edici alevde esmer olur; kobaltın
incisi şalumoda mavi olur.
Bu basit usul, istikşafçılar tarafından umumiyetle
kullanılabilirse de istismar tatbikatında cevher
tam bir kimyevî tahlile tâbi tutulmalıdır.
Kromit:
Kromlu demir veya kromit yegâne sınaî krom
cevheridir. Formülü Cr3O2FeO dur; bu formülün
daha sahih şekli (Cr2O3, A12O3) (FeO, MgO)
dur, çünkü bu cevherde daima mühim nisbette alümin
ve manyezi bulunur.
Kromit, siyahımsı veya esmer bir cevher olup
umumiyetle, demir, krom, manyeziyom, alümin-
yom ve saire oksitlerinden müteşekkil bir çimento
içinde bulunan ortorombik küçük kromlu demir
billurlarından teşekkül eder. En saf numuneler, biri
[l] «Mines, Carrieres» mecmuasının 1-10-1938
sayısından alınmıştır.
birine yapışık vaziyette siyah veya daha nadiren esmer
olan billurlardan müteşekkildir. Ekseriya yataklarda
beyazımsı (alüminomanyeziyen) veya yeşilimsi
(krom oksidi) büyük damarlar mevcuttur;
bu damarların üzeri saf billurlarla örtülüdür.
Kromit, taze veya az çok serpantinleşmiş peridoditler
içinde umumiyetle büyükçe hacimli sahreler
halinde bulunur (manyezi silikatları veya oksijenlenmiş
manyezi ve demir silikatları). Bu takdirde
kromit ekseriya, Yeni-Kaledonya serpantinlerinde
olduğu gibi nikelle birlikte veya kobalt
cevherleri ile beraber bulunur. Umumiyet itibarile
krom cevheri araştırmalarında serpantinli arazinin
istikşafı enteresandır. Kromit, peridoditlerin tahallûlünden
hâsıl olma kırınızı arjiller içinde münferit
taneler halinde de bulunur.
Fizik ve şimik hassaları:
Renk: Siyahımsı esmer veya siyah.
Sertlik: Takriben 5,5.
Parlaklık: Hafifçe metalik bir parlaklık.
İzafî siklet: 4,5 kadar.
Şalumo ile teshin edildiği zaman yeşil bir habbe
hâsıl eder.
(Fe, Mg) (Cr.Al)2O4 ün vasatı terkipleri:
FeO = % 19 ilâ 38; MgO .= % O ilâ 18;
Cr2O3 = % 44 ilâ 64.
Tebellür sistemi: Ortorombik.
İstihsalât: Başlıca krorn müstahsili olan
memleketler Sovyetler Birliği, Rodezya, Cenubî
Afrika Birliği, Yeni-Kaledonya, Türkiye, Balkanlar,
Hindistan, Küba, Şimalî Amerika ve Kanadadır.
Bu muhtelif müstahsillerin malik oldukları
yataklan ve istihsal vaziyetlerini kısaca tetkik edeceğiz.
Yeni Kaledonya - Krom Cevherleri:
1875 senesindenberi istihsal edilmekte olan
Yeni-Kaledonya yataklan üç grupa ayrılır:
a) En mühim maden Adanın şimalindeki
«Tiebaghi» yatağıdır; bu madenden % 55 ilâ 77
Cr2O3 ihtiva eden cevherler çıkarılmaktadır. Buradaki
yatakların kromiti umumiyetle zengin olup
ferro-krom imaline pek elverişlidir. Bu cevherlerin
krom-demir nisbeti pek iyi ise de fosfor tönörü
bazan, sanayi ihtiyaçları için tesbit edilen azamî
haddi tecavüz etmektedir. Bu cevherler pek az silis
ihtiva etmektedir.
b) Numea şehri cenubundaki yataklar. Buranın
umumiyetle fakir olan cevheri (% 30 ilâ 40
Cr2Os) hususî ameliyelerle zenginleştirilmektedir.
c) Adanın cenubunda küçük yataklardan müteşekkil
grup.
Yeni-Kaledonya kromiti, Cr203 tönörünün iyi
olmasından, ekseriya üçü tecavüz eden krom-demir
nisbetinin iyiliğinden, az miktarda zait madde taşımasından
(birinci gruptaki fosfor ile ikinci gruptaki
manganez bundan müstesnadır), ve nihayet
fizik halinin keza iyi olmasından dolayı çok rağbet
görmekte ve elektro-metallürji sanayi ince çok aranılmaktadır.
Adanın şimalindeki grup daima en mühim
grup olmuştur. İlk istismar tarihi olun 1875 senesinden
1914 senesine kadar İstihsalât mütemadiyen
artmıştır. 1902 de 10.000 ton, 1906 da
60.000 ton, 1912 de 90.000 ton istihsal edilmiştir.
Cihan Harbi esnasında, istihsalâtın üçte ikisini ithal
eden Amerika Birleşik Devletleri bu piyasayı
terkederek kendi cevherlerini kullanmış ve İstihsalât
bundan çok müteessir olmuştur.
Harpten sonra istismar kesif bir faaliyetle tekrar
başlamıştır.
1920 senesinde istihsal 91.000 ton idi ve Yeni-
Kaledonya piyasada birinci mevkii işgal ediyordu;
fakat Rodezya cevherleri büyük bir hamle yaparak
bu mevkii Yeni-Kaledonya'nın elinden almış
ve İstihsalât 1924 senesinde 23.000 tona düşmüştür;
1925 te 34.000 tona çıkmış, 1926 da
28.000 ton, 1929 da 58.000 ton ve 1936 da 47.000
ton olmuştur. 1929 senesindenberi asrî teçhizatla
mücehhez beş firma istismarla meşgul olmaktadır.
İstismar ehemmiyetli derecede inkişaf etmiş, çünkü
1929 senesine kadar bilhassa yıkıntı neticesi hâsıl
olan yığınlardan istismar edildiği halde bu tarihten
itibaren ekserisi derin olan kuyular kazmak
ve galeriler açmak lâzım gelmiştir.
Başlıca madenler Şunlardır: En ehemmiyetli
maden olan asıl «Tiebaghi» yatağı (bir İngiliz fir
39
masına aittir) ; «Fantoche» madeni («Societe Chimique
du Chrome») ve «Chagrin» madeni (Talons
veresesine ait) ; bu son ki maden şirketi «Tiebaghi
» yataklarım da işletmektedir. Bunlardan başka
bir de «Societe Caledonia» şirketi vardır.
«Tiebaghi» madeni, adanın şimalinde, garp
sahilinde, denize yakın bir yerde ve 600 metre irtifaındadır.
Muazzam bir kubbe şeklinde olan bu
madenden 50 senede 1.200.000 ton kromit çıkarılmıştır.
Bütün adadan çıkarılan miktar 1.500.000
tondur.
Bilvesile şunu da kaydedelim ki Fransa Yeni-
Kaledonya kromunu kullanmamaktadır; bu krom
Avustralya'ya, Japonya'ya, Amerika Birleşik Devletlerine,
Büyük Britanya'ya, Belçika'ya ve Hollan-
da'ya gitmektedir. Hollanda'ya da yapılan ithalât
Almanya'ya mahsustur. Fransız sanayii ise krom
ihtiyacını Türkiye'den satın almak suretile temin
etmektedir.
Rodezya Krom Cevheri :
Rodezya, Sovyetler Birliği, Türkiye ve Cenubî
Afrika İttihadı ile birlikte bugünkü başlıca dünya
kromit müstahsilleri meyanındadır. Başlıca yataklar,
«Seluwke» ve «Umwuknes» yataklarıdır ; bunlardan
ikincisi ancak 1917 de keşfedilmiştir ve pek
mühim olmasına rağmen kendisi üzerine kurulan
bütün ümitleri tatmin etmemişe benzemektedir.
Rodezya cevherinin kalitesi çok iyi olup %
49 ilâ 55 Cr2O3 ve vasatî % 11 ilâ 13 demir ihtiva
etmektedir. Krom-demir nisbeti ekseriya üçü
geçmektedir. Si O2 tönörü % 4 ilâ 6 dir; kükürt
ve fosfor gibi yabancı maddeler umumiyetle pek
azdır.
Harpten evvel 40 ilâ 50.000 ton olan senevî
istihsal 1916 da 80.000 tona ve 1920 de 90.000
tona çıkmış, ve gerek cevherin kalitesinden gerek
halen piyasadaki sanayicilerin gitgide artan müşkülpesentliğinden
dolayı artmakta devam edegelmiştir.
Bu istihsal 1926 senesinde 161.800 tona
çıkmış, 1928 de 195.916 tona çıkmış ve 1929 da
261.710 tona baliğ olmuştur.
Bu andan itibaren Cenubî Afrika ittihadı istihsalâtının
yükselmesi Rodezya istihsalâtını tahdit
etmiştir. Böylece Rodezya istihsalâtı 1936 da 180
bin tondan ibaret kalmıştır.
Başlıca maden, «Rodhesia Chrome Mines
Ltd.» şirketine ait olup Cenubî Rodezya' daki «Seluwke
» mıntakasında bulunan «Raihvay Block»
madenidir. Burada cevher, yamaçta induaî kalevi
sahreler içinde istismar edilmekte olup umumiyetle
muamele yolu ile teksifi icap etmektedir.
Cenubî Afrika Birliği Cevherleri:
Bu cevher ehemmiyetli olmakla beraber bundan
evvelki bir makalemizde bu hususta malûmat
vermiş olduğumuzdan mezkûr cevherleri tekrar tafsil
etmiyeceğiz. Eskidenberi malûm olan ve fakat
amelî ve kesif bir tarzda ancak az bir zamandan
beri işletilmekte olan bu cevherler kalevî sahreler
içinde mühim hazineler halinde bulunmakta
iseler ekseriyetle pek zengin değildirler. 1936 senesinde
istihsalât 173.000 ton olmuş ve bu suretle
Cenubî Afrika İttihadı dünya müstahsillerinin üçüncüsü
olmuştur ; birinci Rusya, ikinci Rodezya ve
dördüncü Türkiye idi.
Başlıca yatak Transwaal'da bulunmakta olup
1932 senesindenberi «African Chrome Mines Ltd.»
şirketine ait bulunuyordu. Mezkûr şirket bu yatağı
«Chrome Co. of South Africa» şirketinden satın
almıştı.
Türkiye Cevherleri :
Türkiye'deki yataklar Rodos adası karşısındaki
mıntakada ve Uludağ'ın cenup tarafında (Kütahya'dan
50 ilâ 75 km. mesafede) bulunmaktadır.
Bu son mıntakada en mühim madenler, senevî 12
bin ton istihsal eden Dağardı madenini ihtifa eden
Çardi (Harmancık) grupu madenleri ile Miranköy
madenleri (3.000 ton) ve Kasluca (1.250 ton)
madenleri idi. Umumî Harptenberi, Türkiye cevherlerinin
Yeni-Kaledonya veya Rodezya cevherlerine
nazaran biraz ucuz olmasından dolayı istihsal
artmıştır. 1929 nisanında «Societe Anonyme des
Minerais et Metaux» numunesi, büyük miktarda is
4O
tihsale müasait olan ve cevherleri de ferro-krom
imaline müsait iyi bir kıymete malik bulunan Fethiye
madenini açtırarak isletti.
Türk cevherleri Cr2O3 bakımından, % 48 nişbetindeki
asgarî sanayi esası haddinin hemen daima
derpiş edilebilmesine müsait olacak derecede
zengindir. Krom-demir nisbetleri umumiyetle 2,90
ile 3,15 arasındadır; bu da krom sanayii ihtiyaçlarının
hemen hepsi için kâfidir. Kükürt ve fosfor
gibi yabancı maddeler ihmal edilebilecek kadar azdır.
Silis % 4 ile % 7 arasında tahavvül etmektedir,
manyezinin nisbeti ise hayli büyüktür. Bütün
bu sebeplerden dolayı Türk cevheri piyasada
günden güne rağbet görmektedir; hususile fiati
de ayni kalitede cevherler içinde en aşağı olan fiattir.
Bu cevherin gangı, ferro-krom imalinde tatmin
edici «laitier» elde edilmesine müsait bulunmaktadır;
refrakter maddelerinin teşekkülünde de
hiçbir zararı yoktur.
1860 tanberi ve Yeni-Kaledonya cevherlerinin
piyasaya çıkmasına kadar Türkiye başlıca dünya
krom müstahsili idi. 1910 da istihsal 25 ilâ 30 bin
ton olmuş, 1914 ten 1920 ye kadar azalmış ve birkaç
senedenberi daha büyük bir ehemmiyet iktisap
etmiştir, istihsal, 1926 senesinde 6.500 ton iken
1927 de 18.000 ton, 1928 de 14.800 ton, 1930 da
28.000 ton, 1932 de 79.000 ton, 1934 te 116.380
ton olmuş ve 1936 da 161.000 tona çıkmıştır [1].
Cevher umumiyetle, içinde en çok manyezi bulunan
beyaz veya sarımsı bir gang içinde bulunan
ve yekdiğerinden bu gang vasıtasile ayrılan siyah
kromit billuru yığınları şeklinde görünmektedir.
Bu cevher nisbeten az kompakt olup fazla miktarda
«menu» veya toz ihtiva etmektedir.
Maamafih 1929 da Hindistan ve Cenubî Afrika
İttihadı Türkiye'yi geçmişti. Bugün Türkiye,
Rusya, Rodezya ve Cenubî Afrika İttihadından
sonra dördüncüdür. Son senelerde bilhassa Bursa,
Muğla, Denizli, Eskişehir, Kütahya, Balıkesir ve
İçel vilâyetlerinde olmak üzere birçok yeni yataklar
keşfedilmiştir. Halen istismar edilmekte olan
yataklar Kütahya (12 işletme), Eskişehir (4), Muğla
(6), Bursa (1), ve İçel (1) vilâyetlerindedir.
[l] Türkiye kromları hakkında esaslı malûmat için
1938 yılı No. 3 M. T. A. halka ve 1936 No. 3 Sadreddin
Enver'in yazılarına müracaat.
41
Karadeniz sahilindeki Sinop'ta da şayanı dikkat
bir zenginliğe malik olan bir yatak malûmdur. Cenup
sahili madenlerinin (Fethiye) cevheri bilhassa
Birleşik Devletlere, İsviçre'ye, Almanya'ya ve Fransa'ya
gönderilmekte, Kütahya cevheri ise Almanya'ya
sevkedilmektedir. Antalya, Muğla yatakları
Belçikalılar tarafından işletilmektedir.
Rus Cevherleri :
Umumî Harpten evvel Rusya, Sibirya kurşun
kromatlarından başka, senede 20.000 ton kromit
çıkarıyordu. Başlıca yataklar Vatika ve Orsova
yatakları idi ve başlıca satış mahreçleri de
Martin fırınları saç imalâthaneleri idi. Cevherler
Tagil (Vatika) ve Resitsa (Orsova) ya gidiyordu.
Vatika cevheri, henüz elektrikî fırınlar yokken
«cubitol» fırınlarında ferro-krom imaline de yarıyordu.
Rus kromitlerinin demir tönörü oldukça yüksektir,
alümin, manyezi ve silis nisbetleri de mütehavvildir.
En az zengin cevher olan Orsova cevheri
muayyen bir bireç tenörüne malik olup bu
cevherin ekseriya teksifi zarurî olmaktadır.
Halen Sovyetler Birliğinin, hem kendi istihlâklerini
karşılıyacak hem de ihracat yapacak kadar,
krom istihsal ettiği tahmin ediliyorsa da bu memleketin
hakikî imkânları hakkında pek nakıs malûmata
malik bulunmaktadır.
Yirminci asır bidayetinde Rusya krom cevherleri
istihsalinde hâkim bir mevkie malikti; fakat
1913 senesinde bu istihsal dünya istihsalâtının %
47 sinden % 15 ine düşmek suretile 26.200 tondan
ibaret bulunmuştur. 1929 da da istihsalât
66.700 ton, 1931 de 77.465 ton, 1932 de 82.000
ton 1934 te 87.000 ton ve 1936 da 216.000 ton
olmuştur. Bu suretle Sovyetler Birliği dünya kromit
müstahsillerinin birincisi olmaktadır.
Bununla beraber istatistikler kaydi ihtiyatla
kabul edilmektedir.
Verschinin tarafından Moskova'da münteşir
«Industrya» gazetesinde yazılan bir makalede denildiğine
göre, Sovyet sanayiinin krom ihtiyacı
günden güne güçlükle temin edilmekte olup Hû
kûmetin emri ile krom araştırmak üzere yapılan
büyük istikşaflar münhasıran şan ve şeref için yapılan
ve memleketin hayatî bir ihtiyacına tekabül
etmiyen istismarlar için yapılmamaktadır. 1936 da
ihracatın menedilmiş olmasının bir manası vardır.
Zikretmiş olduğumuz yataklar meyanında yal-
nız Ural yataklan enteresan görünmekte ve normal
şekilde isletilmektedir. Burada cevher vasatı 10
metre derinlikte istismar edilmektedir. En mühim
yataklar, Perwouralsk, Swerdlowsk, Çelebinsk,
Orenburg yataklarıdır. Ahiren Kafkasya'da da yataklar
mevcut olduğu bildirilmektedir.
Yugoslavya Cevherleri :
Yugoslavya, evvelce Balkan kromlarını veren
yatakların pek mühim bir kısmına malik bulunmaktadır.
En mühim maden Ljuboten madenidir.
Bu cevher ayni zamanda Balkan topraklarındaki
cevherlerin en zengini olup % 40 ilâ 50 Cr2O3 ihtiva
etmekte ve bazan hususî ameliyelerle teksif
edilmektedir. Demir nisbeti hayli yüksektir, fakat
krom-demir nisbeti umumiyetle şayanı kabuldür.
Kükürt ve fosfor az miktardadır, silis ve manyezi
tönörleri mütehavvil ve ekseriya yüksektir.
Oldukça kompakt olan cevher umumiyetle siyahımsı
sahreler ve parçalar halinde görülmekte
olup bunların içinde bazan beyazımsı veya sarımsı
alümin-manyezi damarlan dolaşmaktadır.
1925 te başlamış olan Yugoslav istihsalâtı
1925 ten 1929 a kadar 19-000 ton, 1933 te 25.000
ton, 1934 te 34.000 ton ve 1936 da 53.000 ton
vermiştir.
Hindistan Cevherleri:
Bu cevher henüz piyasada az müteammimdir
ve kısmı azamı Belucistan'dan gelmektedir; 1914
senesinde, maden sahasında bulunan 15.000 ton
cevher Avrupa'ya sevkedilmişti; 1918 de nakliyat
zorluklarından dolayı madenler kapatıldı ve bir
demiryolu inşası için tetkiklere girişildi. 1924 te
istismara tekrar başlandı ve Belucistan cevherlerine
Mysore, Sinduwalli, Arsikere, Bairapur mmtakalan
cevheri de iltihak etti. 1912 de 9.000 ton olan istihsal
sondadan çok artarak 1926 da 33.400 ton,
1929 da 49.500 ton ve 1936 da 49.486 ton olmuştur.
Umumiyetle vasatî zenginlikte olan cevher
muameleye tâbi tutulmakta olup piyasaya % 40
ilâ 55 Cr'2O3 tönörü ve elktro-metalürji için %
48 esası üzerinden ve refrakter maddeler teşkili
cin de % 40 esası üzerinden çıkarılmaktadır. Demir
tönörleri umumiyetle yüksek olup % 10 ile % 20
arasında tahavvül etmektedir. Kükürt ve fosfor
azdır. Silis ve manyezi nisbetleri sırası ile % 2 ilâ
5 ve % 10 ilâ 16 dir. Bazı madenlerde ekseriya
bakıra tesadüf edilir; bu da zararlı bir unsur teşkil
etmektedir.
Yunan Cevherleri:
Yunanistanın yatakları % 75 ilâ 40 tan fazla
Cr2O3ihtiva etmiyen fakir bir cevher vermektedir;
binaenaleyh bu yatakların Yugoslavya Balkan
grupuna bağlanmaması icap eder.
1907 de 5.000 ton ve 1912 de 10.000 ton
olan istihsal 1929 da 24.000 tona çıkmış, 1931 de
7.100 tona düşmüş ve 1936 da 41.500 tona yükselmiştir.
Bu cevherler hemen münhasıran bilhassa
elektrik fırınlarının kromit tuğlalarının imalinde
refrakter madde olarak kullanılmaktadır.
Alümin tönörü umumiyetle oldukça yüksektir;
bu da ateşe mukavemet bakımından bazı mahzurlar
arzetmektedir. Başlıca maden Tesalya'da olup
bilhassa Belçika ve Amerikan sanayiinde satış
yapmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri Cevherleri
:
Kaliforniya, Wyoming ve Oregon'da serpantin
arazisi içinde mühim kromit yataklan bulunmaktadır.
İstihsal 1912 senesinde 1000 ton iken
harp esnasında mühim miktarda artmış ve 1917
senesinde yalnız Kaliforniya 50.000 ton istihsal et
42
mistir; bu istihsalin büyük kısmı ferro-krom imalinde
kullanılmıştır. Fakat cevherin bu tarzda kullanılması
o zamanki hadiselerden doğan zaruretlere
binaen olmuştur, çünkü bu cevherlerin Cr2O3 tönörü
bu nevi sanayie asla elverişli değildir.
Amerikan cevherlerinin zenginliği vasat derecededir.
(Cr2O3 = % 40 ilâ 50), fakat demir
tönörleri çok yüksek değildir. Alümin, silis ve manyezi
tönörleri çok mütehavvildir; kükürt ve fosfor
gibi yabancı maddeler tönörü bazan yüksek ve cevherin
işe yaramasına mâni olacak kadar fazladır.
Bu cevherde ekseriya bakır da bulunmakta ise de
zrrar vermiyecek kadar azdır.
Istihsalâtı daha mahdut bir kıymete irca edilmiş
olan Amerikan cevherleri Avrupa piyasasına
girmektedir; bu cevher Amerika sanayii tarafından
kullanılmaktadır.
Amerika krom cevherleri krom sanayii tarihinde
mühim bir nokta teşkil ederler. Maryland ve
Pensylvania mıntakalarındaki Amerikan kromit yataklan
filhakika 1810 dan itibaren keşfedilmeye
başlamışlarsa da bunların ilk istismar tarihi 1827
dir. 1860 senesine kadar Amerikan yataklan dünyaya
krom veren başlıca memba vazifesini görmüş
ve bu cevherlerle boya ve otomobil verniği sanayiinde
büyük bir rağbete mazhar olan renkli pigmanların
imalinde kullanılmıştır. Türk cevheri piyasaya
çıkarıldığı zaman, bilâhare Kaliforniya yataklarının
keşfine rağmen, Amerika Birleşik Devletleri
bu sahadaki hâkim vaziyetlerini kaybetmişlerdir.
1894 te 3.680 tonla en yüksek haddini idrak etmiş
olan istihsal 1900 den 1914 de kadar çok düşmüş
ve fakat muayyen bir hamle yapmıştır. Amerika
Birleşik Devletleri artık senede ancak 200 ilâ 300
ton kromit istihsal etmektedir; halbuki 1934 te
173.000 ton ve 1937 de de şüphesiz 200.000 tondan
fazla istihlâk etmişlerdir .
Filipin Adaları Cevherleri
1933 senesinde Filipin adalarında mühim
krom ve manganez mineralleri yatakları bulundu.
Cenubî Kamarin vilâyetinde kâin olan bu yatakların
istismarı için «Florannie Mining Co.» isminde
43
bir Filipin şirketi kurulmuş ise de, işletme «Benguet
Consolidated Mining Co.» şirketine terkedilmiştir.
1934 te 60.000 ton kadar cevher çıkarılarak
yığılı kalmış olduğu halde Lüson cenubundaki
Zambal vilâyetindeki zengin (tönör: % 50) krom
yataklarını istismar etmek için başka şirketler kuruluyordu.
«Florannie» şirketinin resmî tahliline
göre bu şirketin cevherleri % 53 Cr2O3, % 15 demir
oksidi, % 5 silis, % 12 alümin ve % 15 manyezi
ihtiva etmektedir.
Faal bir istismara henüz başlanılmamıştır.
Kanada Cevherleri :
Quebec vilâyetindeki Black-Lake nahiyesi Coleraine
yakınlarında müteaddit mühim yataklar ihtiva
etmektedir. Burada kromit, serpantinler içinde
yığınlar halinde bulunmaktadır.İngiliz Kolombiyasında
da büyük yataklar bulunmuştur.
Cevher, madenin olduğu yerde bir muameleye
tâbi tutulmaktadır. Bir eleme ameliyesi ile tönörü
% 40 tan fazla olan bütün cevher ayrılmaktadır.
Bu cevher de, biri % 40 ilâ 47, diğeri % 47 den
yüksek tenörlü olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
% 40 tan aşağı Cr2O3 ihtiva eden cevher kırılarak
ezilmekte ve Wilfley masası üzerinde teksif edilmektedir.
Bu suretle, % 50 ilâ 54 Cr2O3 ihtiva
eden % 40-43 lük maddeler elde edilmektedir.
Cevherin kalitesinden dolayı yapılması zarurî olan
bu muameleler maliyet fiatine tesir etmekte ve
Avrupa piyasasında ayni evsafa malik Rodezya,
Cenubî Afrika, Yeni-Kaledonya ve bilhassa Türkiye
cevherleri ile rekabet etmesine imkân bırakmamaktadır.
1904 senesinde istihsalâtın kısmı azamı senede
5.000 ton üzerinden Birleşik Devletlere ihraç edilmekte
idi. Bu miktar 1905 te 8.500 tona ve 1906
da 9.000 tona çıktı. Sonra istihsal azaldı. Bazı istatistiklere
göre 1912 istihsali 2.000 tondan ibarettir.
Harp esnasında bu istihsal Birleşik Devletler
istihsalâtına muvazi olarak 30-35.000 tona baliğ oldu.
Bilâhare bu cevherin, Kaliforniya ve Oregon
kromti ile muvaffakiyetli bir rekabet yapabilecek
mahiyette olmasına rağmen istihsali çok tenezzül
etti. İki senedenberi bu cevherin ferro-krom imal
için «Niagara Falls, N. Y.» fırınlarında kullanılması
düşünülmektedir; şimdiye kadar yalnız boya
ve kimyevî maddeler imalinde kullanılıyordu.
Küba Cevherleri:
Küba'da 1916 dan itibaren kromit çıkarmağa
başlanılmış ve istihsalât ehemmiyet kesbederek
1929 da 53.000 ton, 1936 da 69.000 ton olmuştur.
Rezerveler ehemmiyetli gibi görünmekte ise de
cevher az zengindir (% 33-43 Cr2O3, % 10-12
demir, % 1-6 silis, % 20-32 alümin).
Berezilya Cevherleri :
Kromit Bahia devletindedir ; buradaki maden,
bir «gneiss» sahası içinde olivin teşkil eder gibi
görünmektedir. % 48 lik iyi kromitler, Campo-Formoso
ve Jacobina civarında Bomfin - Fransa hattı
üzerinde adesevî küçük yığınlar halindedir. Nihayet,
Cuyaba'nın garbında ve Sarrados-Aymores'in
garbında da kromit bulunduğu ihbar edilmiştir.
Maden merkezlerinin uzaklığı, rezerveleri ehemmiyetli
gibi görünen Brezilya cevherlerinin istismarına
şimdiye kadar mâni teşkil etmiştir.
Japonya Cevherleri :
Japonya esasen az olan kromt istihsalâtmı bizzat
kendisi sarfetmektedir. Cevherlerin tönörü %
40 Cr2O3 dür, senevî istihsal miktarı da 8-10.000
ton kadardır.
Fransız Krom Membaları:
Evvelce de söylemiş olduğumuz gibi, Yeni-
Kaledonya bugün krom müstahsilleri arasında dun
bir mevki işgal etmekte olmasına rağmen evvelce
mühim bir krorn müstahsili idi. 1929 senesinde
dünya istihsalâtınm % 10 kadarını çıkaran bu
memleket bugün dünya istihsalâtınm ancak % 20
sini çıkarmaktadır; fakat Yeni-Kaledonya cevheri
hassaten saftır ve rağbet görmektedir. Yalnız Fransız
sanayiinin bu cevhere rağbeti yoktur; bu da izahı
kabil olmıyan bir haldir.
Asıl Fransada toprağı amelî olarak krom istihsal
etmemektedir; çünkü Mauers dağlarındaki
Gassin madeni mevzuubahs olamaz. Bu maden gayri
muntazam bir şekilde birkaç ton cevher vermiştir.
Hindicini'de Co-dinh işletmesi vardır, fakat
mebzul olan cevherler allüviyon kumlan halindedir;
bunların yıkanarak bir araya toplanmasındaki zaruret,
kıymetlerini düşürmektedir. Annam'daki
Thanh-Hoa'da da yataklar mevcut olduğu ihbar
edilmiştir. Togo'da ati için, rezerv imkânları seklinde
yataklar mevcut bulunduğu da haber alınmıştır.
Ahiren Dahomey'de Bontono civarında krom
emareleri keşfedilmiştir.
Netice:
Krom cevheri meselesi mühimdir. Kimyevî ve
metallürjik bir ajan olan ve kromaj ile nikel-kromlu
tahammuz etmez çelikler imalinin taammüm etmesinden
ve hususî dökme ve çelikler ile refrakter
maddeler imalindeki rolünden dolayı krom istikbalin
cevheri mahiyetini iktisap etmekte ve kullanılması
gittikçe artmaktadır. Bugün malûm olan yataklar
şüphesiz ihtiyaca kâfi gelmektedir, fakat istikbalde
müşkülâta düşmemek için mevcut rezervlerin
bilinmesi de faydalı olur.
44
Krom yer yüzünde nisbeten az mevcut olan
bir metaldir. Kendisine kromlu demir halinde ve
daha nadir olarak ta kurşun kromatı veya krom
okru (oksit) şeklinde tesadüf olunur. «Jossaite»,
«Kaemmerisite», «Miloschine», «Daubreclithe» gibi
krom ihtiva eden mineraller ise ancak mineraloji
bakımından ehemmiyeti olan nadir maddeler hükmündedir.
Krom, kimyevî terkip itibarile kromitten daha
saf bir oksit olduğundan sınaî şekilde kullanılmaktadır.
Bu maddenin nadir olması ve amelî olarak
başka maddeler içinde bulunması kendisini sanayi
ihtiyaçlarına elverişsiz kılmaktadır. Krom sarı-yeşilimsi
bir mineraldir, ikinci bir adı da «Chromocre
» dur. Kendisi kromit yataklan içinde, dağınık
vaziyette tebellür etmiş kromlu demir taneleri ihtiva
eden damar halinde bulunmaktadır; krom alüminyom
silikatları içinde de rasgelinir; bu takdirde,
miktarı kâfi derecede çok ise silikatları yeşile
boyar; yesem taşının yeşil renkteki muhtelif nevilerinin
güzel rengini veren de krom okrudur; Ural
dağlarının «alexandrite» ini, «mica fuchsite» i ve
«kupferite» i de boyayan keza krom oksididir.
Kurşun kromiti, kurşun protoksidi ile asidkromit
ihtiva eden sarımtırak bir mineraldir. Bunun
formülü CrO4Pb dir ve saf olduğu zaman % 31,1
CrO3 ve % 68,9 PbO taşıması icap eder. Bu madde,
«crocoise» veya «Sibirya kırmızı kurşunu» ismi
ile de maruftur. Kurşun kromatına bilhassa Sibiryada
küçük yataklar halinde rasgelinir. «Chromowulfenite
» ayni grupa aittir.
«Crocoise» şalumo ile teshin edildikte kararmakta
ve parlak kurşun taneleri ihtiva eden bir
cüruf hâsıl etmektedir; fakat bu hassa, kendisini
meydana çıkarmaya kâfi gelmez, çünkü müteaddit
kurşun mineralleri ayni hassaya maliktir. Krom
oksidinin mevcudiyetini tesbit etmek için, cisim
asidazotik içinde halledilir; böylece san bir likör
elde edilecek olursa krom oksidi var demektir.
Bir mineral içinde krom mevcudiyetini tesbit
etmek için şu şekilde hareket edilebilir: evvelâ
eldeki mineral bir platin tel üzerinde boraksla birlikte
şalumoda teshin edilir ve bu suretle küçük bir
inci elde edilir; sonra bu inci evvelâ şalumonun
tahammuz ettirici alevine, sonra da irca edici alevine
arzedilir, ve incinin soğuk iken ve sıcak iken
aldığı renklere dikkat edilir. Krom, tahammuz ettirici
alevde yeşil bir renk gösterir; irca edici alevde
ise inci sıcakta mavi ve soğukta yeşil olur. Bu
ameliyede insanı şaşırtabilecek iki madde vardır:
bakır ve kobalt. Bakır da tahammuz ettirici alevde
yeşildir, fakat irca edici alevde esmer olur; kobaltın
incisi şalumoda mavi olur.
Bu basit usul, istikşafçılar tarafından umumiyetle
kullanılabilirse de istismar tatbikatında cevher
tam bir kimyevî tahlile tâbi tutulmalıdır.
Kromit:
Kromlu demir veya kromit yegâne sınaî krom
cevheridir. Formülü Cr3O2FeO dur; bu formülün
daha sahih şekli (Cr2O3, A12O3) (FeO, MgO)
dur, çünkü bu cevherde daima mühim nisbette alümin
ve manyezi bulunur.
Kromit, siyahımsı veya esmer bir cevher olup
umumiyetle, demir, krom, manyeziyom, alümin-
yom ve saire oksitlerinden müteşekkil bir çimento
içinde bulunan ortorombik küçük kromlu demir
billurlarından teşekkül eder. En saf numuneler, biri
[l] «Mines, Carrieres» mecmuasının 1-10-1938
sayısından alınmıştır.
birine yapışık vaziyette siyah veya daha nadiren esmer
olan billurlardan müteşekkildir. Ekseriya yataklarda
beyazımsı (alüminomanyeziyen) veya yeşilimsi
(krom oksidi) büyük damarlar mevcuttur;
bu damarların üzeri saf billurlarla örtülüdür.
Kromit, taze veya az çok serpantinleşmiş peridoditler
içinde umumiyetle büyükçe hacimli sahreler
halinde bulunur (manyezi silikatları veya oksijenlenmiş
manyezi ve demir silikatları). Bu takdirde
kromit ekseriya, Yeni-Kaledonya serpantinlerinde
olduğu gibi nikelle birlikte veya kobalt
cevherleri ile beraber bulunur. Umumiyet itibarile
krom cevheri araştırmalarında serpantinli arazinin
istikşafı enteresandır. Kromit, peridoditlerin tahallûlünden
hâsıl olma kırınızı arjiller içinde münferit
taneler halinde de bulunur.
Fizik ve şimik hassaları:
Renk: Siyahımsı esmer veya siyah.
Sertlik: Takriben 5,5.
Parlaklık: Hafifçe metalik bir parlaklık.
İzafî siklet: 4,5 kadar.
Şalumo ile teshin edildiği zaman yeşil bir habbe
hâsıl eder.
(Fe, Mg) (Cr.Al)2O4 ün vasatı terkipleri:
FeO = % 19 ilâ 38; MgO .= % O ilâ 18;
Cr2O3 = % 44 ilâ 64.
Tebellür sistemi: Ortorombik.
İstihsalât: Başlıca krorn müstahsili olan
memleketler Sovyetler Birliği, Rodezya, Cenubî
Afrika Birliği, Yeni-Kaledonya, Türkiye, Balkanlar,
Hindistan, Küba, Şimalî Amerika ve Kanadadır.
Bu muhtelif müstahsillerin malik oldukları
yataklan ve istihsal vaziyetlerini kısaca tetkik edeceğiz.
Yeni Kaledonya - Krom Cevherleri:
1875 senesindenberi istihsal edilmekte olan
Yeni-Kaledonya yataklan üç grupa ayrılır:
a) En mühim maden Adanın şimalindeki
«Tiebaghi» yatağıdır; bu madenden % 55 ilâ 77
Cr2O3 ihtiva eden cevherler çıkarılmaktadır. Buradaki
yatakların kromiti umumiyetle zengin olup
ferro-krom imaline pek elverişlidir. Bu cevherlerin
krom-demir nisbeti pek iyi ise de fosfor tönörü
bazan, sanayi ihtiyaçları için tesbit edilen azamî
haddi tecavüz etmektedir. Bu cevherler pek az silis
ihtiva etmektedir.
b) Numea şehri cenubundaki yataklar. Buranın
umumiyetle fakir olan cevheri (% 30 ilâ 40
Cr2Os) hususî ameliyelerle zenginleştirilmektedir.
c) Adanın cenubunda küçük yataklardan müteşekkil
grup.
Yeni-Kaledonya kromiti, Cr203 tönörünün iyi
olmasından, ekseriya üçü tecavüz eden krom-demir
nisbetinin iyiliğinden, az miktarda zait madde taşımasından
(birinci gruptaki fosfor ile ikinci gruptaki
manganez bundan müstesnadır), ve nihayet
fizik halinin keza iyi olmasından dolayı çok rağbet
görmekte ve elektro-metallürji sanayi ince çok aranılmaktadır.
Adanın şimalindeki grup daima en mühim
grup olmuştur. İlk istismar tarihi olun 1875 senesinden
1914 senesine kadar İstihsalât mütemadiyen
artmıştır. 1902 de 10.000 ton, 1906 da
60.000 ton, 1912 de 90.000 ton istihsal edilmiştir.
Cihan Harbi esnasında, istihsalâtın üçte ikisini ithal
eden Amerika Birleşik Devletleri bu piyasayı
terkederek kendi cevherlerini kullanmış ve İstihsalât
bundan çok müteessir olmuştur.
Harpten sonra istismar kesif bir faaliyetle tekrar
başlamıştır.
1920 senesinde istihsal 91.000 ton idi ve Yeni-
Kaledonya piyasada birinci mevkii işgal ediyordu;
fakat Rodezya cevherleri büyük bir hamle yaparak
bu mevkii Yeni-Kaledonya'nın elinden almış
ve İstihsalât 1924 senesinde 23.000 tona düşmüştür;
1925 te 34.000 tona çıkmış, 1926 da
28.000 ton, 1929 da 58.000 ton ve 1936 da 47.000
ton olmuştur. 1929 senesindenberi asrî teçhizatla
mücehhez beş firma istismarla meşgul olmaktadır.
İstismar ehemmiyetli derecede inkişaf etmiş, çünkü
1929 senesine kadar bilhassa yıkıntı neticesi hâsıl
olan yığınlardan istismar edildiği halde bu tarihten
itibaren ekserisi derin olan kuyular kazmak
ve galeriler açmak lâzım gelmiştir.
Başlıca madenler Şunlardır: En ehemmiyetli
maden olan asıl «Tiebaghi» yatağı (bir İngiliz fir
39
masına aittir) ; «Fantoche» madeni («Societe Chimique
du Chrome») ve «Chagrin» madeni (Talons
veresesine ait) ; bu son ki maden şirketi «Tiebaghi
» yataklarım da işletmektedir. Bunlardan başka
bir de «Societe Caledonia» şirketi vardır.
«Tiebaghi» madeni, adanın şimalinde, garp
sahilinde, denize yakın bir yerde ve 600 metre irtifaındadır.
Muazzam bir kubbe şeklinde olan bu
madenden 50 senede 1.200.000 ton kromit çıkarılmıştır.
Bütün adadan çıkarılan miktar 1.500.000
tondur.
Bilvesile şunu da kaydedelim ki Fransa Yeni-
Kaledonya kromunu kullanmamaktadır; bu krom
Avustralya'ya, Japonya'ya, Amerika Birleşik Devletlerine,
Büyük Britanya'ya, Belçika'ya ve Hollan-
da'ya gitmektedir. Hollanda'ya da yapılan ithalât
Almanya'ya mahsustur. Fransız sanayii ise krom
ihtiyacını Türkiye'den satın almak suretile temin
etmektedir.
Rodezya Krom Cevheri :
Rodezya, Sovyetler Birliği, Türkiye ve Cenubî
Afrika İttihadı ile birlikte bugünkü başlıca dünya
kromit müstahsilleri meyanındadır. Başlıca yataklar,
«Seluwke» ve «Umwuknes» yataklarıdır ; bunlardan
ikincisi ancak 1917 de keşfedilmiştir ve pek
mühim olmasına rağmen kendisi üzerine kurulan
bütün ümitleri tatmin etmemişe benzemektedir.
Rodezya cevherinin kalitesi çok iyi olup %
49 ilâ 55 Cr2O3 ve vasatî % 11 ilâ 13 demir ihtiva
etmektedir. Krom-demir nisbeti ekseriya üçü
geçmektedir. Si O2 tönörü % 4 ilâ 6 dir; kükürt
ve fosfor gibi yabancı maddeler umumiyetle pek
azdır.
Harpten evvel 40 ilâ 50.000 ton olan senevî
istihsal 1916 da 80.000 tona ve 1920 de 90.000
tona çıkmış, ve gerek cevherin kalitesinden gerek
halen piyasadaki sanayicilerin gitgide artan müşkülpesentliğinden
dolayı artmakta devam edegelmiştir.
Bu istihsal 1926 senesinde 161.800 tona
çıkmış, 1928 de 195.916 tona çıkmış ve 1929 da
261.710 tona baliğ olmuştur.
Bu andan itibaren Cenubî Afrika ittihadı istihsalâtının
yükselmesi Rodezya istihsalâtını tahdit
etmiştir. Böylece Rodezya istihsalâtı 1936 da 180
bin tondan ibaret kalmıştır.
Başlıca maden, «Rodhesia Chrome Mines
Ltd.» şirketine ait olup Cenubî Rodezya' daki «Seluwke
» mıntakasında bulunan «Raihvay Block»
madenidir. Burada cevher, yamaçta induaî kalevi
sahreler içinde istismar edilmekte olup umumiyetle
muamele yolu ile teksifi icap etmektedir.
Cenubî Afrika Birliği Cevherleri:
Bu cevher ehemmiyetli olmakla beraber bundan
evvelki bir makalemizde bu hususta malûmat
vermiş olduğumuzdan mezkûr cevherleri tekrar tafsil
etmiyeceğiz. Eskidenberi malûm olan ve fakat
amelî ve kesif bir tarzda ancak az bir zamandan
beri işletilmekte olan bu cevherler kalevî sahreler
içinde mühim hazineler halinde bulunmakta
iseler ekseriyetle pek zengin değildirler. 1936 senesinde
istihsalât 173.000 ton olmuş ve bu suretle
Cenubî Afrika İttihadı dünya müstahsillerinin üçüncüsü
olmuştur ; birinci Rusya, ikinci Rodezya ve
dördüncü Türkiye idi.
Başlıca yatak Transwaal'da bulunmakta olup
1932 senesindenberi «African Chrome Mines Ltd.»
şirketine ait bulunuyordu. Mezkûr şirket bu yatağı
«Chrome Co. of South Africa» şirketinden satın
almıştı.
Türkiye Cevherleri :
Türkiye'deki yataklar Rodos adası karşısındaki
mıntakada ve Uludağ'ın cenup tarafında (Kütahya'dan
50 ilâ 75 km. mesafede) bulunmaktadır.
Bu son mıntakada en mühim madenler, senevî 12
bin ton istihsal eden Dağardı madenini ihtifa eden
Çardi (Harmancık) grupu madenleri ile Miranköy
madenleri (3.000 ton) ve Kasluca (1.250 ton)
madenleri idi. Umumî Harptenberi, Türkiye cevherlerinin
Yeni-Kaledonya veya Rodezya cevherlerine
nazaran biraz ucuz olmasından dolayı istihsal
artmıştır. 1929 nisanında «Societe Anonyme des
Minerais et Metaux» numunesi, büyük miktarda is
4O
tihsale müasait olan ve cevherleri de ferro-krom
imaline müsait iyi bir kıymete malik bulunan Fethiye
madenini açtırarak isletti.
Türk cevherleri Cr2O3 bakımından, % 48 nişbetindeki
asgarî sanayi esası haddinin hemen daima
derpiş edilebilmesine müsait olacak derecede
zengindir. Krom-demir nisbetleri umumiyetle 2,90
ile 3,15 arasındadır; bu da krom sanayii ihtiyaçlarının
hemen hepsi için kâfidir. Kükürt ve fosfor
gibi yabancı maddeler ihmal edilebilecek kadar azdır.
Silis % 4 ile % 7 arasında tahavvül etmektedir,
manyezinin nisbeti ise hayli büyüktür. Bütün
bu sebeplerden dolayı Türk cevheri piyasada
günden güne rağbet görmektedir; hususile fiati
de ayni kalitede cevherler içinde en aşağı olan fiattir.
Bu cevherin gangı, ferro-krom imalinde tatmin
edici «laitier» elde edilmesine müsait bulunmaktadır;
refrakter maddelerinin teşekkülünde de
hiçbir zararı yoktur.
1860 tanberi ve Yeni-Kaledonya cevherlerinin
piyasaya çıkmasına kadar Türkiye başlıca dünya
krom müstahsili idi. 1910 da istihsal 25 ilâ 30 bin
ton olmuş, 1914 ten 1920 ye kadar azalmış ve birkaç
senedenberi daha büyük bir ehemmiyet iktisap
etmiştir, istihsal, 1926 senesinde 6.500 ton iken
1927 de 18.000 ton, 1928 de 14.800 ton, 1930 da
28.000 ton, 1932 de 79.000 ton, 1934 te 116.380
ton olmuş ve 1936 da 161.000 tona çıkmıştır [1].
Cevher umumiyetle, içinde en çok manyezi bulunan
beyaz veya sarımsı bir gang içinde bulunan
ve yekdiğerinden bu gang vasıtasile ayrılan siyah
kromit billuru yığınları şeklinde görünmektedir.
Bu cevher nisbeten az kompakt olup fazla miktarda
«menu» veya toz ihtiva etmektedir.
Maamafih 1929 da Hindistan ve Cenubî Afrika
İttihadı Türkiye'yi geçmişti. Bugün Türkiye,
Rusya, Rodezya ve Cenubî Afrika İttihadından
sonra dördüncüdür. Son senelerde bilhassa Bursa,
Muğla, Denizli, Eskişehir, Kütahya, Balıkesir ve
İçel vilâyetlerinde olmak üzere birçok yeni yataklar
keşfedilmiştir. Halen istismar edilmekte olan
yataklar Kütahya (12 işletme), Eskişehir (4), Muğla
(6), Bursa (1), ve İçel (1) vilâyetlerindedir.
[l] Türkiye kromları hakkında esaslı malûmat için
1938 yılı No. 3 M. T. A. halka ve 1936 No. 3 Sadreddin
Enver'in yazılarına müracaat.
41
Karadeniz sahilindeki Sinop'ta da şayanı dikkat
bir zenginliğe malik olan bir yatak malûmdur. Cenup
sahili madenlerinin (Fethiye) cevheri bilhassa
Birleşik Devletlere, İsviçre'ye, Almanya'ya ve Fransa'ya
gönderilmekte, Kütahya cevheri ise Almanya'ya
sevkedilmektedir. Antalya, Muğla yatakları
Belçikalılar tarafından işletilmektedir.
Rus Cevherleri :
Umumî Harpten evvel Rusya, Sibirya kurşun
kromatlarından başka, senede 20.000 ton kromit
çıkarıyordu. Başlıca yataklar Vatika ve Orsova
yatakları idi ve başlıca satış mahreçleri de
Martin fırınları saç imalâthaneleri idi. Cevherler
Tagil (Vatika) ve Resitsa (Orsova) ya gidiyordu.
Vatika cevheri, henüz elektrikî fırınlar yokken
«cubitol» fırınlarında ferro-krom imaline de yarıyordu.
Rus kromitlerinin demir tönörü oldukça yüksektir,
alümin, manyezi ve silis nisbetleri de mütehavvildir.
En az zengin cevher olan Orsova cevheri
muayyen bir bireç tenörüne malik olup bu
cevherin ekseriya teksifi zarurî olmaktadır.
Halen Sovyetler Birliğinin, hem kendi istihlâklerini
karşılıyacak hem de ihracat yapacak kadar,
krom istihsal ettiği tahmin ediliyorsa da bu memleketin
hakikî imkânları hakkında pek nakıs malûmata
malik bulunmaktadır.
Yirminci asır bidayetinde Rusya krom cevherleri
istihsalinde hâkim bir mevkie malikti; fakat
1913 senesinde bu istihsal dünya istihsalâtının %
47 sinden % 15 ine düşmek suretile 26.200 tondan
ibaret bulunmuştur. 1929 da da istihsalât
66.700 ton, 1931 de 77.465 ton, 1932 de 82.000
ton 1934 te 87.000 ton ve 1936 da 216.000 ton
olmuştur. Bu suretle Sovyetler Birliği dünya kromit
müstahsillerinin birincisi olmaktadır.
Bununla beraber istatistikler kaydi ihtiyatla
kabul edilmektedir.
Verschinin tarafından Moskova'da münteşir
«Industrya» gazetesinde yazılan bir makalede denildiğine
göre, Sovyet sanayiinin krom ihtiyacı
günden güne güçlükle temin edilmekte olup Hû
kûmetin emri ile krom araştırmak üzere yapılan
büyük istikşaflar münhasıran şan ve şeref için yapılan
ve memleketin hayatî bir ihtiyacına tekabül
etmiyen istismarlar için yapılmamaktadır. 1936 da
ihracatın menedilmiş olmasının bir manası vardır.
Zikretmiş olduğumuz yataklar meyanında yal-
nız Ural yataklan enteresan görünmekte ve normal
şekilde isletilmektedir. Burada cevher vasatı 10
metre derinlikte istismar edilmektedir. En mühim
yataklar, Perwouralsk, Swerdlowsk, Çelebinsk,
Orenburg yataklarıdır. Ahiren Kafkasya'da da yataklar
mevcut olduğu bildirilmektedir.
Yugoslavya Cevherleri :
Yugoslavya, evvelce Balkan kromlarını veren
yatakların pek mühim bir kısmına malik bulunmaktadır.
En mühim maden Ljuboten madenidir.
Bu cevher ayni zamanda Balkan topraklarındaki
cevherlerin en zengini olup % 40 ilâ 50 Cr2O3 ihtiva
etmekte ve bazan hususî ameliyelerle teksif
edilmektedir. Demir nisbeti hayli yüksektir, fakat
krom-demir nisbeti umumiyetle şayanı kabuldür.
Kükürt ve fosfor az miktardadır, silis ve manyezi
tönörleri mütehavvil ve ekseriya yüksektir.
Oldukça kompakt olan cevher umumiyetle siyahımsı
sahreler ve parçalar halinde görülmekte
olup bunların içinde bazan beyazımsı veya sarımsı
alümin-manyezi damarlan dolaşmaktadır.
1925 te başlamış olan Yugoslav istihsalâtı
1925 ten 1929 a kadar 19-000 ton, 1933 te 25.000
ton, 1934 te 34.000 ton ve 1936 da 53.000 ton
vermiştir.
Hindistan Cevherleri:
Bu cevher henüz piyasada az müteammimdir
ve kısmı azamı Belucistan'dan gelmektedir; 1914
senesinde, maden sahasında bulunan 15.000 ton
cevher Avrupa'ya sevkedilmişti; 1918 de nakliyat
zorluklarından dolayı madenler kapatıldı ve bir
demiryolu inşası için tetkiklere girişildi. 1924 te
istismara tekrar başlandı ve Belucistan cevherlerine
Mysore, Sinduwalli, Arsikere, Bairapur mmtakalan
cevheri de iltihak etti. 1912 de 9.000 ton olan istihsal
sondadan çok artarak 1926 da 33.400 ton,
1929 da 49.500 ton ve 1936 da 49.486 ton olmuştur.
Umumiyetle vasatî zenginlikte olan cevher
muameleye tâbi tutulmakta olup piyasaya % 40
ilâ 55 Cr'2O3 tönörü ve elktro-metalürji için %
48 esası üzerinden ve refrakter maddeler teşkili
cin de % 40 esası üzerinden çıkarılmaktadır. Demir
tönörleri umumiyetle yüksek olup % 10 ile % 20
arasında tahavvül etmektedir. Kükürt ve fosfor
azdır. Silis ve manyezi nisbetleri sırası ile % 2 ilâ
5 ve % 10 ilâ 16 dir. Bazı madenlerde ekseriya
bakıra tesadüf edilir; bu da zararlı bir unsur teşkil
etmektedir.
Yunan Cevherleri:
Yunanistanın yatakları % 75 ilâ 40 tan fazla
Cr2O3ihtiva etmiyen fakir bir cevher vermektedir;
binaenaleyh bu yatakların Yugoslavya Balkan
grupuna bağlanmaması icap eder.
1907 de 5.000 ton ve 1912 de 10.000 ton
olan istihsal 1929 da 24.000 tona çıkmış, 1931 de
7.100 tona düşmüş ve 1936 da 41.500 tona yükselmiştir.
Bu cevherler hemen münhasıran bilhassa
elektrik fırınlarının kromit tuğlalarının imalinde
refrakter madde olarak kullanılmaktadır.
Alümin tönörü umumiyetle oldukça yüksektir;
bu da ateşe mukavemet bakımından bazı mahzurlar
arzetmektedir. Başlıca maden Tesalya'da olup
bilhassa Belçika ve Amerikan sanayiinde satış
yapmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri Cevherleri
:
Kaliforniya, Wyoming ve Oregon'da serpantin
arazisi içinde mühim kromit yataklan bulunmaktadır.
İstihsal 1912 senesinde 1000 ton iken
harp esnasında mühim miktarda artmış ve 1917
senesinde yalnız Kaliforniya 50.000 ton istihsal et
42
mistir; bu istihsalin büyük kısmı ferro-krom imalinde
kullanılmıştır. Fakat cevherin bu tarzda kullanılması
o zamanki hadiselerden doğan zaruretlere
binaen olmuştur, çünkü bu cevherlerin Cr2O3 tönörü
bu nevi sanayie asla elverişli değildir.
Amerikan cevherlerinin zenginliği vasat derecededir.
(Cr2O3 = % 40 ilâ 50), fakat demir
tönörleri çok yüksek değildir. Alümin, silis ve manyezi
tönörleri çok mütehavvildir; kükürt ve fosfor
gibi yabancı maddeler tönörü bazan yüksek ve cevherin
işe yaramasına mâni olacak kadar fazladır.
Bu cevherde ekseriya bakır da bulunmakta ise de
zrrar vermiyecek kadar azdır.
Istihsalâtı daha mahdut bir kıymete irca edilmiş
olan Amerikan cevherleri Avrupa piyasasına
girmektedir; bu cevher Amerika sanayii tarafından
kullanılmaktadır.
Amerika krom cevherleri krom sanayii tarihinde
mühim bir nokta teşkil ederler. Maryland ve
Pensylvania mıntakalarındaki Amerikan kromit yataklan
filhakika 1810 dan itibaren keşfedilmeye
başlamışlarsa da bunların ilk istismar tarihi 1827
dir. 1860 senesine kadar Amerikan yataklan dünyaya
krom veren başlıca memba vazifesini görmüş
ve bu cevherlerle boya ve otomobil verniği sanayiinde
büyük bir rağbete mazhar olan renkli pigmanların
imalinde kullanılmıştır. Türk cevheri piyasaya
çıkarıldığı zaman, bilâhare Kaliforniya yataklarının
keşfine rağmen, Amerika Birleşik Devletleri
bu sahadaki hâkim vaziyetlerini kaybetmişlerdir.
1894 te 3.680 tonla en yüksek haddini idrak etmiş
olan istihsal 1900 den 1914 de kadar çok düşmüş
ve fakat muayyen bir hamle yapmıştır. Amerika
Birleşik Devletleri artık senede ancak 200 ilâ 300
ton kromit istihsal etmektedir; halbuki 1934 te
173.000 ton ve 1937 de de şüphesiz 200.000 tondan
fazla istihlâk etmişlerdir .
Filipin Adaları Cevherleri
1933 senesinde Filipin adalarında mühim
krom ve manganez mineralleri yatakları bulundu.
Cenubî Kamarin vilâyetinde kâin olan bu yatakların
istismarı için «Florannie Mining Co.» isminde
43
bir Filipin şirketi kurulmuş ise de, işletme «Benguet
Consolidated Mining Co.» şirketine terkedilmiştir.
1934 te 60.000 ton kadar cevher çıkarılarak
yığılı kalmış olduğu halde Lüson cenubundaki
Zambal vilâyetindeki zengin (tönör: % 50) krom
yataklarını istismar etmek için başka şirketler kuruluyordu.
«Florannie» şirketinin resmî tahliline
göre bu şirketin cevherleri % 53 Cr2O3, % 15 demir
oksidi, % 5 silis, % 12 alümin ve % 15 manyezi
ihtiva etmektedir.
Faal bir istismara henüz başlanılmamıştır.
Kanada Cevherleri :
Quebec vilâyetindeki Black-Lake nahiyesi Coleraine
yakınlarında müteaddit mühim yataklar ihtiva
etmektedir. Burada kromit, serpantinler içinde
yığınlar halinde bulunmaktadır.İngiliz Kolombiyasında
da büyük yataklar bulunmuştur.
Cevher, madenin olduğu yerde bir muameleye
tâbi tutulmaktadır. Bir eleme ameliyesi ile tönörü
% 40 tan fazla olan bütün cevher ayrılmaktadır.
Bu cevher de, biri % 40 ilâ 47, diğeri % 47 den
yüksek tenörlü olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
% 40 tan aşağı Cr2O3 ihtiva eden cevher kırılarak
ezilmekte ve Wilfley masası üzerinde teksif edilmektedir.
Bu suretle, % 50 ilâ 54 Cr2O3 ihtiva
eden % 40-43 lük maddeler elde edilmektedir.
Cevherin kalitesinden dolayı yapılması zarurî olan
bu muameleler maliyet fiatine tesir etmekte ve
Avrupa piyasasında ayni evsafa malik Rodezya,
Cenubî Afrika, Yeni-Kaledonya ve bilhassa Türkiye
cevherleri ile rekabet etmesine imkân bırakmamaktadır.
1904 senesinde istihsalâtın kısmı azamı senede
5.000 ton üzerinden Birleşik Devletlere ihraç edilmekte
idi. Bu miktar 1905 te 8.500 tona ve 1906
da 9.000 tona çıktı. Sonra istihsal azaldı. Bazı istatistiklere
göre 1912 istihsali 2.000 tondan ibarettir.
Harp esnasında bu istihsal Birleşik Devletler
istihsalâtına muvazi olarak 30-35.000 tona baliğ oldu.
Bilâhare bu cevherin, Kaliforniya ve Oregon
kromti ile muvaffakiyetli bir rekabet yapabilecek
mahiyette olmasına rağmen istihsali çok tenezzül
etti. İki senedenberi bu cevherin ferro-krom imal
için «Niagara Falls, N. Y.» fırınlarında kullanılması
düşünülmektedir; şimdiye kadar yalnız boya
ve kimyevî maddeler imalinde kullanılıyordu.
Küba Cevherleri:
Küba'da 1916 dan itibaren kromit çıkarmağa
başlanılmış ve istihsalât ehemmiyet kesbederek
1929 da 53.000 ton, 1936 da 69.000 ton olmuştur.
Rezerveler ehemmiyetli gibi görünmekte ise de
cevher az zengindir (% 33-43 Cr2O3, % 10-12
demir, % 1-6 silis, % 20-32 alümin).
Berezilya Cevherleri :
Kromit Bahia devletindedir ; buradaki maden,
bir «gneiss» sahası içinde olivin teşkil eder gibi
görünmektedir. % 48 lik iyi kromitler, Campo-Formoso
ve Jacobina civarında Bomfin - Fransa hattı
üzerinde adesevî küçük yığınlar halindedir. Nihayet,
Cuyaba'nın garbında ve Sarrados-Aymores'in
garbında da kromit bulunduğu ihbar edilmiştir.
Maden merkezlerinin uzaklığı, rezerveleri ehemmiyetli
gibi görünen Brezilya cevherlerinin istismarına
şimdiye kadar mâni teşkil etmiştir.
Japonya Cevherleri :
Japonya esasen az olan kromt istihsalâtmı bizzat
kendisi sarfetmektedir. Cevherlerin tönörü %
40 Cr2O3 dür, senevî istihsal miktarı da 8-10.000
ton kadardır.
Fransız Krom Membaları:
Evvelce de söylemiş olduğumuz gibi, Yeni-
Kaledonya bugün krom müstahsilleri arasında dun
bir mevki işgal etmekte olmasına rağmen evvelce
mühim bir krorn müstahsili idi. 1929 senesinde
dünya istihsalâtınm % 10 kadarını çıkaran bu
memleket bugün dünya istihsalâtınm ancak % 20
sini çıkarmaktadır; fakat Yeni-Kaledonya cevheri
hassaten saftır ve rağbet görmektedir. Yalnız Fransız
sanayiinin bu cevhere rağbeti yoktur; bu da izahı
kabil olmıyan bir haldir.
Asıl Fransada toprağı amelî olarak krom istihsal
etmemektedir; çünkü Mauers dağlarındaki
Gassin madeni mevzuubahs olamaz. Bu maden gayri
muntazam bir şekilde birkaç ton cevher vermiştir.
Hindicini'de Co-dinh işletmesi vardır, fakat
mebzul olan cevherler allüviyon kumlan halindedir;
bunların yıkanarak bir araya toplanmasındaki zaruret,
kıymetlerini düşürmektedir. Annam'daki
Thanh-Hoa'da da yataklar mevcut olduğu ihbar
edilmiştir. Togo'da ati için, rezerv imkânları seklinde
yataklar mevcut bulunduğu da haber alınmıştır.
Ahiren Dahomey'de Bontono civarında krom
emareleri keşfedilmiştir.
Netice:
Krom cevheri meselesi mühimdir. Kimyevî ve
metallürjik bir ajan olan ve kromaj ile nikel-kromlu
tahammuz etmez çelikler imalinin taammüm etmesinden
ve hususî dökme ve çelikler ile refrakter
maddeler imalindeki rolünden dolayı krom istikbalin
cevheri mahiyetini iktisap etmekte ve kullanılması
gittikçe artmaktadır. Bugün malûm olan yataklar
şüphesiz ihtiyaca kâfi gelmektedir, fakat istikbalde
müşkülâta düşmemek için mevcut rezervlerin
bilinmesi de faydalı olur.
44
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder